MARIAN CZUCHNOWSKI

Marian Dominik Czuchnowski, syn Stanisława i Kunegundy z Bałuszyńskich, urodził się 22 maja 1909 roku we wsi Polna koło Stróż. Ojciec jego był agronomem, instruktorem rolnym Małopolskiego Towarzystwa Rolniczego i działaczem Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL). Matka po¬ety była córką średniorolnego gospodarza. Po opuszczeniu Polnej Czuchnow-scy przez pewien czas mieszkali w Nawojowej k. Nowego Sącza. W 1912 roku rodzina Czuchnowskich osiedliła się na stałe w Łużnej, gdzie Stanisław kupił ziemię i wystawił dom. „Łużna – jak pisze krytyk literacki, Janusz Kryszak – jej okolice, pobliskie wsie i osiedla, stały się też dla pisarza jego ‘ziemią serdeczną’, która nieustannie wraca w obrazach poetyckich…”

W 1915 r. przyszły poeta rozpoczął edukację w klasztorze sióstr dominikanek w Nawojowej. W 1920 roku został przyjęty do gimnazjum klasycznego im. Jana Długosza w Nowym Sączu. Współredagował w nim dwutygodnik młodzieży szkolnej „Lot”, na łamach którego publikował swoje pierwsze często kontrowersyjne artykuły i wiersze. Jeden z nich pt. „Manifest płomienny”, opublikowany w 1927 r. stał się przyczyną usunięcia z gimnazjum. Za zgodą kuratora uczęszczał do gorlickiego gimnazjum neoklasycznym im. Marcina Kromera, gdzie w 1928 r. zdał maturę z wynikiem celującym. W tym samym roku rozpoczął studia z zakresu prawa i filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim, pracując jednocześnie jako dziennikarz w latach 1928-1929 w opozycyjnym „Głosie Narodu”, a następnie w „Ilustrowanym Kuryerze Codziennym” (1930-1931).

Debiutował w 1930 roku zbiorkiem poetyckim „Poranek goryczy”, który przyniósł mu upragnioną sławę. W latach 1931-1933 związał się z grupą poetycką „Awangarda”. W tym czasie wyszły drukiem następne jego tomiki poezji: „Kobiety i konie” (1931), „Reporter róż” (1932), „Tak” (1933). W 1934 roku „Trudny życiorys”, wydany w nakładzie 150 egzemplarzy, został skonfiskowany przez cenzurę. Drugie wydanie miało nakład 12 egzemplarzy, z czego urato-wano 10. Poemat „Powódź i śmierć” (1936) był ostatnim tomikiem poetyckim wydanym przed wojną. Sąd Okręgowy w Krakowie nakazał zniszczenie całego nakładu. Autor przeby-wał wtedy w więzieniu. Poemat ukazał się potem nielegalnie w prasie podziemnej. Pomimo szykan Czuchnowski zdobywał rozgłos i powodzenie. Odznaczał się niebywałym talentem, pisał ostro i śmiało. Polska Akademia Literatury przyznała mu w 1934 r. stypendium roczne. Jego przedwojenny dorobek literacki składał się nie tylko z utworów poetyckich oraz licznych artykułów polemicznych i krytycznych, ale i z prozy. W 1937 r. ukazał się „Cynk” a rok póź-niej „Pieniądz”. Napisał też trzecią powieść pt. „Ksawera”, lecz nie zdążył już jej opublikować (maszynopis w posiadaniu Alicji Moskalowej w Londynie). Niektóre jej fragmenty ukazały się przed wojną w „Sygnałach” oraz w latach 60. w „Kronice” (Londyn). Młody jeszcze wówczas autor o wcale pokaź¬nym dorobku pisarskim, na który składały się nie tylko tomiki poezji, po-wieści, lecz i dziesiątki artykułów literackich, publicystycznych i politycznych, cieszył się nie tylko uznaniem jako twórca, ale i szczególnym autorytetem człowieka żyjącego atmosferą walki i pełnego duchowej niepokory.

Marian Czuchnowski już w pierwszych latach trzydziestych opowiedział się po stronie radykalnego ruchu chłopskiego i robotniczego. Jego kłopoty z policją zaczęły się, gdy z ramienia ojca, który był prezesem Stronnictwa Ludowego w Gorlicach, wziął udział w pochodzie Centrolewu. Został wtedy zatrzymany i przesłuchany. Później był wielokrotnie zatrzymywany i aresztowany przez władze sanacyjne. Wiele dni i miesięcy spędził w celach aresztu w Gorli-cach, więzienia w Jaśle i obozu w Berezie Kartuskiej. W tych czasach wierzył w sojusz robotniczo-chłopski, dyktaturę proletariatu i marzyła mu się polska odmiana takiego ustroju. Dał temu wyraz w broszurze „Nowa kultura”, napisanej w Łużnej a wydanej w Naprawie w 1934 roku. Współpracował z radykalnymi pismami jak „Wieś i Jej Pieśń”, „Nowa Wieś”. Poważnym ośrodkiem kształtowania świadomości młodego działacza było Towarzystwo Uniwersytetów Robotniczych (TUR), w którym Czuchnowski cieszył się dużymi wpływami wśród młodzieży. Był on jednym z przemawiających w czasie manifestacji robotniczo-chłopskiej w 1936 r. w Gorlicach, na którą członkowie TUR-u przynieśli poetę na ramionach prosto z aresztu.

24 czerwca 1939 roku Czuchnowski poślubił Stefanię Rec z Łużnej, z której domu 5 września wyruszył na wojenną tułaczkę. 28 października został aresztowany przez Rosjan podczas przeprawy przez graniczny San. Oskarżono go o szpiegostwo i po przesłuchaniach więziono w Sanoku, Lesku, we lwowskich Brygidkach, a następnie w Odessie i Charkowie. W czerwcu 1940 roku w Moskwie został skazany na pięć lat łagrów, które odsiadywał w Kotłasie, Ust-Wymie, Kniaź-Pagoście i Uchcie. Jego żona Stefania otrzymała urzędowe zawiadomienie władz sowieckich o śmierci męża w moskiewskim więzieniu na Łubiance. Zwolniony, znowu został aresztowany i skazany na karę śmierci, lecz od wykonania wyroku wybawił go tyfus, pobyt w szpitalu w Taszkiencie i różne interwencje, m.in. ambasady polskiej w Kujbyszewie. W Taszkiencie doczekał upragnionej amnestii i pod koniec 1941 roku wstąpił do armii gen. Wł. Andersa. Wydostał się z Rosji na Bliski Wschód razem ze Szkołą Podchorążych 6. Dywi-zji Piechoty. Po przeniesieniu w 1943 r. do służby cywilnej redagował w Jerozolimie dziennik „Gazeta Polska” a następnie w Tel-Awiwie dwutygodnik literacki „W drodze”.

Z Jerozolimy skierowano Czuchnowskiego do Egiptu, skąd popłynął okrętem do Liverpoolu, a następnie w styczniu 1944 roku dotarł do Londynu. W Anglii zarabiał na życie pracując fi-zycznie w wielu zawodach. Był pomywaczem, pomocnikiem kucharza, robotnikiem fabrycz-nym i budowlanym, kelnerem, barmanem w rozgłośni Radia BBC, skąd przemawiał do rodaków. Równocześnie kontynuował twórczość literacką, a swoje wiersze, artykuły, szkice literackie drukował w emigracyjnych dziennikach i czasopismach (np. „Ostatnie Wiadomości”, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, „Orzeł Biały”, „Głos. Dwutygodnik Ilustrowany”) a także w paryskiej „Kulturze” (1948-1963). Brał udział w wieczorach autorskich i innych, pisał dużo i drukowano go masowo. W 1956 roku otrzymał nagrodę Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie, w 1962 nagrodę im. T. Sułkowskiego, zaś w 1973 nagrodę Fundacji Alfreda Jurzykowskiego. Spod jego pióra wyszły na ziemi angielskiej następujące tomiki poetyckie: „Cofnięty czas” (1945), „Pożegnanie jeńca” (1946), „Pola minowe” (1951), „Rozłupany przez perłę” (1952), „Motyl i zakonnica” (1953), „Dama w jedwabnym płaszczu deszczowym” (1954, „Poeta” (1956), „Na wsi” (1958), „Angielska zima 47” (1966). Drukiem ukazały się powieści: „Tyfus, teraz słowiki”, „Pierścień i zamieć” (1956), „Czarna koronka” (1966), „Żal po czeremchach” (1972). Czuchnowski jest też autorem dramatu „Fiołki z Warszawy” (1954) i opowiadań dla dzieci „Srebrna ostroga” (1958).

W czasach stalinowskich twórczość Mariana Czuchnowskiego była w Polsce zakazana. Dopiero po Październiku 1956 roku jego utwory zaczęły pojawiać się w kraju. Ukazał się drukiem pisany prozą „Cynk. Pieniądz” (1976) oraz utwory poetyckie: „Reporter róż” (1974 – nakład 247 egz.), „Poezje wybrane” (1978), „Trudny życiorys. Powódź i śmierć” (1980) i pisany przez 20 lat „Szpik egzystencji” (2017).

Po wojnie chciał poeta sprowadzić do Anglii żonę, lecz ta nie mogła przyjechać z powodu opieki nad bliskimi osobami. W Londynie poznał Szkotkę i poprosił żonę Stefanię o rozwód. Jednak druga żona miała słabe zdrowie i został wdowcem wtedy, kiedy sam już potrzebował opieki. Ożenił się więc po raz trzeci – z pielęgniarką, która przychodziła do niego w ramach opieki zleconej przez służbę zdrowia. Po ślubie państwo młodzi przenieśli się w 1989 r. z Londynu do Hastings i zamieszkali w dzielnicy Leonards-on-Sea, gdzie żona Czuchnowskiego w zakupionej kamienicy prowadziła dom dla chorych.

Marian Czuchnowski zmarł w Anglii 9 stycznia 1991 roku w Leonards-on-Sea. Msza święta żałobna odbyła się w rybackim kościółku Najświętszej Panny Maryi Gwiazdy Morza. Ciało jego zostało skremowane a prochy rozsypane nad Kanałem La Manche. Na temat życia i twórczości poety i pisarza powstało wiele prac dyplomowych, magisterskich i doktoranckich. Jego imię nosi jedna z ulic w Krakowie, a od 11 listopada 2000 roku Biblioteka Publiczna w Łużnej.

Opracowanie: Aleksander Wietrzyk