ODBUDOWA GONTYNY

KAPLICA CMENTARNA (GONTYNA) WZGÓRZE PUSTKI W ŁUŻNEJ
Dzieje historyczne – czasy I Wojny Światowej

Rok 1917 -1918
Wieś Łużna, wzgórze Pustki, – to tu z inicjatywy austrowęgierskich władz wojskowych powstał cmentarz wojenny Nr 123, największy w Galicji Zachodniej. Koncepcję ogólna cmentarza zaprojektował kierownik artystyczny okręgu IV Jan Szczepkowski, polski rzeźbiarz. Po jego odwołaniu pracę dokończył Słowak Dusan Jurkovic. Tutaj przebiegał Front Wschodni w czasie I Wojny Światowej.
2 Maja 1915 roku toczyła się tu bitwa o wzgórze Pustki, w czasie operacji gorlickiej. To na naszej ziemi pochowano ponad tysiąc poległych rożnych narodowości – Węgrzy, Niemcy, Austriacy, Rosjanie oraz Polacy. Tu znajdowały się okopy rosyjskie, które pozwoliły armii rosyjskiej stawić opór. Wojska austro-węgierskie i niemieckie zdobyły wzgórze, lecz poniosły duże straty w ludziach.

Miejsce to połączyło wiele narodów i duch solidarności międzypokoleniowej pozostaje nadal. W naszej gminie znajdują się cztery cmentarze wojenne z tego okresu: największy z nich to cmentarz Nr 123 położony na zboczu wzgórza Pustki, tuż u jego podnóża cmentarz Nr 122, w dalszej kolejności cmentarz Nr 120 Łużna – Podbrzezie położony przy drodze do Staszkówki, cmentarz Nr 121 Biesna znajduje się przy drodze na Tarnów, koło miejscowości Siedliska.
Nad cmentarzem nr 123 górowała drewniana kaplica (gontyna) zaprojektowana przez Dusana Jurkowica. Struktura budowlana kaplicy oparta była na połączeniu różnych systemów konstrukcji drewnianej z murowaną częścią przyziemia. W przyziemiu mieściła się kaplica a nad kaplicą były jeszcze dwie kondygnacje.

Kaplica została wzniesiona dla chwały poległych i pochowanych na cmentarzach.

Przy północnej elewacji przyziemia stały schody kręte, prowadzące na pierwsze piętro, z którego za pomocą drabiny wchodzono na drugie. Wejście do kaplicy znajdowało się od południa, a ściana północna była ołtarzową Przy niej stała polichromowana rzeźba przyścienna przedstawiająca Chrystusa dźwigającego krzyż. Nad nią była umieszczona inskrypcja:
Nie lękajcie się
Sądu Swego Pana
Wy, z wieńcem zwycięzcy na skroni
I porzućcie bojaźń wszelką
Bowiem wysoko ceni Pan
Śmierć Wiernych żołnierzy
Kaplica która górowała na naszym wzgórzu przyciągała uwagę nie tylko mieszkańców ale i turystów, którzy odwiedzali nasz zakątek.

Lata 1919 – 1985
Późniejsze lata nie przyniosły istotnych zmian w ogólnym zamysle artystycznym. Wiadomo, że przed II wojną światową prowadzone były na Pustkach prace porządkowe i pielęgnacyjne. Działania skupiały się głównie na poprawie struktury ziemnych grobów , wymianie zniszczonych drewnianych krzyży oraz dbanie o drzewostan i zieleń. Do dzis nie udało sie ustalić, czy podczas II wojny światowej doszło do trwałych zniszczeń.
W latach powojennych cmentarz był całkowicie zapomniany. Brak dbałości o to miejsce spowodował ogromne spustoszenie, wiele elementów całkowicie zniszczało, inne ostały się w częściach.

Rok 1985
W wyniku pożaru w dniu 29 czerwca 1985r. kaplica spłonęła. W trakcie pożaru spaleniu uległy wszystkie elementy drewniane gontyny. Oficjalnie jako powód pożaru podaje się zapruszenie ognia albo rozpalenie ogniska w dolnej części budowli. Do dziś nie udało się ustalić przebiegu wydarzeń z tamtej nocy.
Po gontynie pozostała jedynie kamienna podmurówka i kamienny taras z odkrytymi fragmentami stalowych ściągów.

Na tarasie istnieją fragmenty kamiennej balustrady z pozostałościami betonowymi tynkowanych nakryw. Zachowana murowana część przyziemia kaplicy zbudowana jest z ciosów piaskowca. Na koronie murów zachowane były stalowe kotwy, które spajały mur z drewnianą nadbudową. Murowany cokół kaplicy założony był na rzucie kwadratu z przyporami w narożnikach. Od nich odchodzą niskie ławy fundamentowe. Przypory były połączone z drewnianymi słupami i podwalinami. Podtrzymywały drewniane pozorne szkarpy stanowiące istotne elementy kompozycji bryły i elewacji.
Wzgórze Pustki już nie było tym samym miejscem. Brak kaplicy był dużą stratą a odbudowa jej stała się dużym wyzwaniem. Zamiarem było odtworzenie drewnianej gontyny wraz z kamiennym tarasem i przyziemiem.
Wiadomo, że do 1985 roku na cmentarzu nie prowadzono żadnych prac remontowych ani konserwatorskich. Jego stan ogólny był bardzo zły i całościowo nadawał sie do generalnego remontu. W 1987 roku przeprowadzono niewielką wycinke drzew, przywracając po części parkowy charakter cmentarza.

Nowe dzieje – odbudowa kaplicy cmentarnej

Rok 2009

Zapoczątkowanie odbudowy gontyny wiąże się z ideą powstania Szlaku Frontu Wschodniego I Wojny Światowej, która narodziła się jesienią 2009 roku podczas konwentu marszałków ośmiu województw (łódzkie, warmińsko-mazurskie, podlaskie, mazowieckie, świętokrzyskie, lubelskie, małopolskie i podkarpackie). W czasie spotkania został podpisany list intencyjny w sprawie utworzenia szlaku – produktu turystycznego na skalę europejską, który byłby dostępny dla turystów w 100. rocznicę wybuchu Wielkiej Wojny.

Rok 2010

Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego wiosną 2010 roku ogłosił konkurs grantowy na realizację I etapu szlaku. Koordynatorem projektu został Powiat Tarnowski, natomiast Partnerem projektu – Powiat Gorlicki, który w imieniu jednostek związanych porozumieniem złożył wniosek na realizację projektu w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013.

Rok 2012

Działający w imieniu Skarbu państwa – Wojewoda Małopolski Jerzy Miller ustanowił na rzecz Gminy Łużna w formie Aktu Notarialnego – prawo użytkowania nieruchomości której częścią składową jest cmentarz wojenny Nr 123 z I Wojny Światowej. Działanie to było konieczne w celu wykorzystania nieruchomości na cele budowlane, związane z odbudową zabytkowej kaplicy cmentarnej – gontyny oraz remontem cmentarza Nr 123. Również w tym roku Gmina Łużna na potrzeby realizacji prac zleciła firmie Biuro Projektów PKZ „Arkona” Sp. z o.o. Kraków opracowanie Programu funkcjonalno-użytkowego rekonstrukcji gontyny na cmentarzu Nr 123 wraz z zagospodarowaniem i uporządkowaniem zieleni na terenie całego cmentarza.

Rok 2013

W dniu 22 Marca 2013 roku została podpisana Umowa Partnerska nr XA 206 PT 13 pomiędzy Powiatem Gorlickim a Województwem Małopolskim, Powiatem Tarnowskim, Gminą Biecz, Miastem Gorlice, Gminą Gorlice, Gminą Klucze, Gminą Łużna, Gminą Sękowa, Gminą Uście Gorlickie w sprawie realizacji projektu pn. “Tworzenie ogólnopolskiego produktu turystycznego – małopolski odcinek Szlaku Frontu Wschodniego I Wojny Światowej – etap I” w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013, Działanie 3.1. Rozwój infrastruktury Turystycznej Schemat C: Rozwój produktów i oferty turystycznej regionu.
Przedmiotem prac jest Odbudowa zabytkowej Gontyny w miejscowości Łużna na cmentarzu wojennym nr 123. Cmentarz ten decyzją 363/88 z dnia 29.06.1988r. Kś. A. – 563 Urzędu Wojewódzkiego w Nowym Sączu został wpisany do rejestru zabytków.

Planowany okres realizacji projektu: 31 grudzień 2014r. Prace zostaną dofinansowane ze środków europejskich oraz ze środków budżetu państwa. 22 Sierpnia 2013 roku została podpisana umowa z Wykonawcą nr GK.7041.6.2012/13 w dniu 22.08.2013r. na zaprojektowanie oraz wykonanie robót budowlanych związanych z rekonstrukcją gontyny wraz z uporządkowaniem zieleni na terenie cmentarza wojennego Nr 123 na wzgórzu “Pustki” w Łużnej.
Wykonawca prac jest: Konsorcjum Firm: Firma Budowlano Konserwatorska Jacenty Bielawski z siedzibą w Krakowie (Lider Konsorcjum) oraz firma Konserwacja i Rekonstrukcja Detali Architektonicznych Włodzimierz Drabczyński w Krakowie (Partner Konsorcjum).
Wykonanie prac zaplanowano w kilku etapach:
I etap – wykonanie projektu zagospodarowania terenu i uporządkowania zieleni cmentarza wraz z wymaganymi decyzjami,
II etap – wykonanie tarasu i przyziemia gontyny,
III etap – wykonanie części drewnianej gontyny.

Uczestnicy przedsięwzięcia – w odbudowę gontyny zaangażowane są Władze Województwa, Powiatu, Gminy, Małopolski Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, inne instytucje zajmujące się ochroną zabytków, wykonawcy prac. Duży wkład pracy wkładają osadzeni z Zakładu Karnego w Tarnowie, którzy pracują wykonując prace społeczno-użyteczne, w ramach zawartej umowy między Gminą Łużna a Zakładem Karnym. Nad całością prac nadzór swój sprawują Inspektorzy Nadzoru z firmy A-14 Usługi Projektowe, Nadzory Budowlane, Roboty Drogowe z siedzibą w Gorlicach.
Dokumentacja techniczna – na potrzeby realizacji prac powstała dokumentacja budowlana i uzyskano pozwolenie na budowę.
Dokumentacja została opracowana przez Zespół Projektantów i Architektów Biura Projektów Pracownie Konserwacji Zabytków „Arkona” Sp. z o.o. z siedzibą w Krakowie.
Podstawą do odbudowy gontyny jest pierwotny projekt z 1917 roku, autorstwa inżyniera landszturmu Duszana Jurkowicza. Według założeń rekonstruowana gontyna ma stanowić niezbędne uzupełnienie zespołu cmentarza w ramach przywracania jego pierwotnego stanu. Przewidziane do odtworzenia kręte schody w tylnej części, mają służyć jedynie jako przejścia techniczne dla okresowej kontroli i konserwacji budynku.
Według dokumentacji technicznej:
1. Powierzchnia zabudowy gontyny: 50 m2
2. Powierzchnia użytkowa gontyny: 14 m2
3. Kubatura gontyny: 850 m3
4. Wysokość gontyny od poziomu tarasu do kalenicy (bez krzyża): 24,30 m
5. Powierzchnia zabudowy tarasu: 245 m 2
6. Kubatura kamiennego tarasu: 310 m 3
W ramach prac zostanie odtworzona drewniana część gontyny, również na podstawie dokumentacji pierwotnej. Wykonane będą prace rzeźbiarskie przy ozdobnych elementach konstrukcji gontyny.

Prace rozbiórkowe ruin tarasu i przyziemia – Projekt budowlany odbudowy gontyny zakłada rozbiórkę ruin kaplicy cmentarnej (gontyny) i posiada pozwolenie Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, w związku z czym usunięto pozostałości części kamiennej gontyny.
Tym samym został przygotowany teren pod nowe fundamenty. Równolegle trwały prace związane z wycinką drzew i krzewów (samosiewów) kolidujących z planowaną rekonstrukcją gontyny. Wycinka drzew zostanie przeprowadzona w zakresie niezbędnym w celu uzyskania dojścia do gontyny i efektów widokowych.

Roboty ziemne – prace te są możliwe dzięki Wykonawcy i zgody Lasów Państwowych, która umożliwiła dojazd do placu budowy drogą leśną. Zatem po przekazaniu placu budowy ruszyły roboty ziemne. Została usunięta warstwa humusu a następnie zrobiono wykopy pod fundamenty. Zalano fundamenty tarasu i gontyny wraz z odpowiednimi izolacjami oraz wymurowano ściany tarasu i części kamienne gontyny. Na koniec skupiono się na pracach kamieniarskich związanych z kamiennym tarasem.
Powyżej kamiennego przyziemia wykonano gontynę w całości drewnianą, w konstrukcji wieńcowej na zamek, ze słupowym i ramowym wzmocnieniem. Projekt przewidywał odtworzenie możliwie jak największej ilości detali oraz inskrypcji. Zostały wykonane m.in. drewniane drzwi wejściowe (rzeźbione), słupy rzeźbione, schody na wieżę, więźba dachowa oraz wykonanie pokrycia z gontów drewnianych i impregnacja.

Budowla dzieli sie na dwie kondygnacje wieży i kondygnację dachu. Na pierwszą zrębowa kondygnację dachu prowadzą kręcone schody, znajdujące się za ścianą ołtarzową. Najniższy strop wykonany jest kasetonowo, pozostałe już tylko z białą podłoga na belkach. Na kolejną kondygnację i więźbę dachową wychodzi się po drewnianych schodach drabiniastych. Zwieńczeniem tych prac będzie montaż krzyża na dachu.
Dla zwiększenia atrakcyjności miejsca zastosowano oświetlenie gontyny za pomocą kilku punktów świetlnych. Dzięki temu obiekt jest przepięknie wyeksponowany równiez w nocy. Istotnym punktem w odbudowie gontyny było przygotowanie i zapewnienie odpowiedniej ochrony przeciwpożarowej, by w razie konieczności odpowiednio zabezpieczyć teren i bezpiecznie ewakuować ludzi.
 

Koszt projektu przypadający na Gminę Łużna wyniósł: 1 420 900,12 zł w tym:

koszty kwalifikowane: 1 322 944,74 zł z czego kwota dofinansowania wynosi: 992 208,55 zł

wkład własny: 330 736,19 zł

koszty niekwalifikowane: 97 955,38 zł,

Zobacz odbudowaną Gontynę oraz Cmentarz Nr 123.